شورای رقابت: نهاد تنظیم‌گر رقابت در ایران

پیشینه تأسیس شورای رقابت

ایران با توجه به سابقه طولانی اقتصاد دولتی و انحصاری، در دهه‌های اخیر به سمت خصوصی‌سازی و گسترش رقابت در بازار حرکت کرده است. با تصویب قانون اجرای سیاست‌های کلی اصل ۴۴ قانون اساسی در سال ۱۳۸۷، الزاماتی برای تسهیل فضای رقابتی در اقتصاد کشور ایجاد شد. با این حال، انتقال مالکیت از دولت به بخش خصوصی به‌تنهایی تضمین‌کننده رقابت سالم نبود. نگرانی از ایجاد انحصار و رفتارهای ضدرقابتی در بازارهای تازه‌خصوصی‌شده و نگاهی به رویه کشور‌های مختلف در ایجاد یک نهاد نظارتی و تنظیم‌گر، ضرورت تأسیس چنین نهادی بیش‌ازپیش آشکار کرد. ماده ۵۳ این قانون، شورای رقابت را به‌عنوان یک نهاد مستقل بنیان گذاشت که وظیفه دارد از ایجاد انحصار جلوگیری کرده و با شناسایی و حذف رویه‌های ضدرقابتی، زمینه تحقق رقابت سالم و منصفانه را فراهم کند.

شورای رقابت؛ مأموریت و ساختار

شورای رقابت به‌عنوان نهادی مستقل و شبه‌قضایی، نقش نظارت بر بازارها و تنظیم رقابت را ایفا می‌کند. این شورا متشکل از نمایندگانی از دولت، قوه قضاییه، بخش خصوصی و کارشناسان اقتصادی و حقوقی است. ترکیب متنوع اعضا، امکان اتخاذ تصمیماتی جامع و متوازن را فراهم می‌کند. این ترکیب، استقلال شورا را در تصمیم‌گیری‌های حساس تضمین می‌کند و امکان تحلیل جامع بازارهای مختلف را فراهم می‌آورد. رئیس شورا از بین صاحب‌نظران اقتصادی عـضو شورا، به پیشنهاد اعضاء و با حکم رئیس جمهور منصوب می‌‌شود و مرکز ملی رقابت نیز به‌عنوان بازوی اجرایی، وظیفه انجام اقدامات عملیاتی و مطالعاتی را بر عهده دارد.

مأموریت اصلی شورای رقابت، حمایت از رقابت سالم و جلوگیری از انحصارگرایی است. این مأموریت از طریق شناسایی رفتارهای ضدرقابتی، تنظیم آیین‌نامه‌ها و در مواردی، قیمت‌گذاری در بازارهای غیررقابتی دنبال می‌شود. همچنین شورا به شکایات فعالان اقتصادی رسیدگی کرده و در صورت لزوم، احکام الزام‌آور صادر می‌کند.

عملکرد شورای رقابت در اقتصاد ایران

تنظیم‌گری حوزه خودرو

در طول سال‌های فعالیت، شورای رقابت در حوزه‌های مختلف اقتصادی حضور یافته و تأثیرگذار بوده است. یکی از عرصه‌های مهم، صنعت خودرو است. ورود شورای رقابت به این بخش، تلاشی بود برای مهار افزایش بی‌رویه قیمت‌ها و جلوگیری از انحصارگرایی تولیدکنندگان. شورا با تنظیم دستورالعمل‌های قیمت‌گذاری، تلاش کرده است تا تعادلی میان منافع مصرف‌کنندگان و تولیدکنندگان ایجاد کند. با این حال، عملکرد شورای رقابت در صنعت خودرو همواره با چالش‌هایی همراه بوده است. برخی تولیدکنندگان، شورا را به دخالت بیش‌ازحد در سازوکار بازار متهم کرده‌اند، در حالی که برخی مصرف‌کنندگان نیز بر این باورند که اقدامات شورا، در کنترل قیمت‌ها و بهبود کیفیت کافی نبوده است.

برخورد با رویه‌های ضدرقابتی

برخورد با رفتارهای ضدرقابتی، از دیگر وظایف مهم شورای رقابت است. این رفتارها به اشکال مختلف در بازارها بروز می‌کنند و می‌توانند تعادل اقتصادی را بر هم زنند. یکی از نمونه‌های شایع رفتارهای ضدرقابتی، تبانی میان شرکت‌ها برای تثبیت قیمت یا محدود کردن عرضه است. چنین توافقاتی، برخلاف منطق بازار آزاد، موجب کاهش تنوع محصولات و خدمات و در نهایت آسیب به مصرف‌کنندگان می‌شود. شورای رقابت با شناسایی و برخورد با این نوع رفتارها، تلاش می‌کند از بروز آسیب‌های جدی اقتصادی جلوگیری کند.

سوءاستفاده از موقعیت مسلط یکی دیگر از مظاهر رفتارهای ضدرقابتی است. در بسیاری از بازارها، شرکت‌هایی که به دلایل مختلف جایگاه غالبی دارند، ممکن است از این قدرت برای حذف رقبا یا تحمیل شرایط ناعادلانه به مصرف‌کنندگان استفاده کنند. این سوءاستفاده‌ها می‌توانند شامل مواردی مانند اعمال قیمت‌های گزاف، ایجاد موانع برای ورود رقبا به بازار یا تحمیل شرایط سنگین قرارداد به طرف‌های تجاری باشند. شورای رقابت با تحلیل دقیق رفتارهای این شرکت‌ها می‌کوشد تا با این رویه‌ها مقابله کرده و محیطی سالم‌تر را برای فعالیت اقتصادی ایجاد کند.

ورود به تنظیم‌گری بازارهای دیجیتال

رفتارهای ضدرقابتی در اقتصاد دیجیتال، از حوزه‌ های مهمی است که شورای رقابت به آن ورود کرده است. مانع‌تراشی برای ورود رقبا به بازارهای دیجیتال یکی از چالش‌های مهم شورای رقابت است. بسیاری از پلتفرم‌ها با اعمال سیاست‌های غیرمنصفانه، مانند حذف رقبا از فهرست جستجوها یا محدود کردن دسترسی آن‌ها به کاربران، به تثبیت انحصار خود کمک می‌کنند. در اقتصاد دیجیتال، پلتفرم‌های بزرگ و شرکت‌های فناوری‌محور به دلیل دسترسی گسترده به داده‌ها و شبکه‌های وسیع کاربران، اغلب موقعیت‌های مسلطی در بازار پیدا می‌کنند. شرکت‌هایی که حجم عظیمی از داده‌های کاربران را در اختیار دارند، می‌توانند از این اطلاعات برای تقویت موقعیت خود و حذف رقبا استفاده کنند. به‌عنوان مثال، یک پلتفرم فروش آنلاین ممکن است داده‌های فروشندگان کوچک را برای ارائه محصولات مشابه و رقابت مستقیم با آن‌ها به کار گیرد. شورای رقابت، با بررسی ساختارهای بازارهای دیجیتال، تلاش دارد از تکرار چنین رویه‌هایی جلوگیری کند.

نقش شورای رقابت در حمایت از مصرف‌کنندگان

یکی از جنبه‌های مهم فعالیت شورای رقابت، حمایت از حقوق مصرف‌کنندگان است. این شورا تلاش می‌کند با جلوگیری از انحصار و کاهش قیمت‌های غیرمنصفانه، قدرت خرید مصرف‌کنندگان را افزایش دهد. نمونه‌ای از این اقدامات، تنظیم قیمت خودرو در سال‌های اخیر بوده است. اگرچه این تصمیمات با انتقاداتی همراه بوده، اما هدف اصلی آن کاهش بار مالی بر دوش مصرف‌کنندگان بوده است.

چالش‌ها و موانع شورای رقابت

با وجود اهمیت و اختیارات قانونی، شورای رقابت با چالش‌های متعددی مواجه است که عملکرد آن را محدود می‌کند. یکی از مهم‌ترین چالش‌ها، ضعف در اجرای احکام شورا است. در بسیاری از موارد، شرکت‌های بزرگ یا نهادهای دولتی از اجرای تصمیمات شورا امتناع می‌کنند یا آن‌ها را به تعویق می‌اندازند. همچنین، آگاهی پایین عمومی نسبت به نقش و وظایف شورای رقابت، موجب شده است که بسیاری از مردم و کسب‌وکارها از ظرفیت‌های قانونی این نهاد بهره‌مند نشوند.

آینده و راهکارهای بهبود عملکرد شورای رقابت

برای تقویت نقش و اثربخشی شورای رقابت، اقدامات متعددی ممکن است. نخست، اختیارات اجرایی شورا باید تقویت شود تا بتواند تصمیمات خود را با قدرت بیشتری اجرا کند. همچنین، افزایش بودجه و نیروی انسانی متخصص می‌تواند ظرفیت‌های نظارتی شورا را بهبود بخشد. توسعه برنامه‌های آموزشی و اطلاع‌رسانی نیز می‌تواند به افزایش آگاهی عمومی و مشارکت فعالان اقتصادی کمک کند. بسیاری از مشکلات شورا ناشی از عدم شناخت کافی از مأموریت‌ها و اختیارات آن است. علاوه بر این، با توجه به گسترش فناوری‌های نوین، نیاز به چارچوب‌های جدید نظارتی برای مقابله با چالش‌های این حوزه به‌شدت احساس می‌شود و بنابراین، تقویت نظارت بر اقتصاد دیجیتال باید به یکی از اولویت‌های شورا تبدیل شود؛ اگرجه تلاش‌های شورا در این حوزه تاکنون قابل ستایش است. همچنین، همکاری با نهادهای بین‌المللی و بهره‌گیری از تجربیات موفق جهانی می‌تواند به بهبود عملکرد شورا و تطبیق آن با نیازهای روز کمک کند.

جمع‌بندی

شورای رقابت به‌عنوان نهاد اصلی تنظیم‌گر رقابت در ایران، نقشی کلیدی در جلوگیری از انحصار و حمایت از رقابت سالم دارد. با وجود چالش‌ها و محدودیت‌ها، شورای رقابت توانسته است در برخی از بازارهای کلیدی، از جمله صنایع حساس و اقتصاد دیجیتال، تأثیرگذار باشد. آیندة این شورا به توانایی آن در مقابله با موانع موجود و اصلاح ساختارها و فرآیندهای خود وابسته است. با بهبود قوانین، استفاده از تجربیات بین‌المللی و تعامل بهتر با سایر نهادها، این شورا می‌تواند به نهادی مؤثرتر برای تحقق عدالت اقتصادی و حمایت از حقوق مصرف‌کنندگان و تولیدکنندگان تبدیل شود.