محکومیت اپل و متا به دلیل تخلف از قانون DMA

نویدرضا ملائی – کارشناس تیم حقوقی مرکز مطالعات توسعه و رقابت (بانا)

محکومیت اپل و متا: کمیسیون اروپا در تاریخ ۲۳ آوریل، دو غول فناوری آمریکایی، اپل و متا را به دلیل نقض بخش‌هایی از «قانون بازارهای دیجیتال» (DMA)  مجموعاً به پرداخت جریمه‌ای سنگین محکوم کرد. این تصمیم در پی تحقیقات یک‌ساله‌ای اتخاذ شد که با هدف بررسی پایبندی این شرکت‌ها به قانون مذکور انجام شده بود؛ قانونی که برای ایجاد فضای رقابتی و فراهم کردن فرصت برای ورود رقبای کوچک‌تر به بازارهایی طراحی شده که در حال حاضر در انحصار شرکت‌های بزرگ قرار دارند.

اپل به دلیل نقض تعهدات مربوط به آنتی استیرینگ(anti-steering) در چارچوب این قانون جریمه شده و متا نیز به علت عدم ارائه خدماتی با بهره‌گیری کمتر از داده‌های شخصی کاربران، متخلف شناخته شده است. بر همین اساس، کمیسیون اروپا اپل را ۵۰۰ میلیون یورو و متا را ۲۰۰ میلیون یورو جریمه کرده است.

اپل زیر تیغ DMA

بر اساس قانون بازارهای دیجیتال، توسعه‌دهندگان اپلیکیشن که برنامه‌های خود را از طریق فروشگاه اپ‌استور اپل عرضه می‌کنند، باید بتوانند بدون پرداخت هزینه، مشتریان را از پیشنهادهای جایگزین خارج از اپ‌استور مطلع کنند، آن‌ها را به سمت این پیشنهادها هدایت کنند(=استیرینگ) و امکان خرید از آن مسیرها را فراهم نمایند.

همانطور که قبلاً در «بانا» خواندید، این پرونده در اگوست سال پیش آغاز شد و هم‌اکنون کمیسیون اروپا در طی این تحقیقات دریافته‌است که اپل تعهداتش را رعایت نکرده است چرا که درنتیجه مجموعه‌ای از محدودیت‌هایی که اپل اعمال کرده‌است، توسعه‌دهندگان اپلیکیشن نمی‌توانند به‌خوبی از سایر مسیرها برای معرفی اپلیکیشن‌های خود غیر از اپ‌استور بهره‌مند شوند. به‌همین صورت، مصرف‌کنندگان نیز نمی‌توانند به‌طور کامل از پیشنهادهای جایگزین و ارزان‌تر استفاده کنند؛ چرا که اپل مانع اطلاع‌رسانی مستقیم توسعه‌دهندگان به مصرف‌کنندگان در خصوص این پیشنهادها می‌شود. از طرف دیگر، این شرکت نتوانسته اثبات کند که این محدودیت‌ها ضروری و متناسب هستند.

در بخشی از تصمیم اخیر، کمیسیون به اپل دستور داده که محدودیت‌های مربوط به (steering) را حذف کند و از تداوم رفتارهای مغایر با قانون در آینده خودداری کند، از جمله رفتارهایی که اثر مشابه دارند یا در راستای اهداف مشابه هستند. میزان جریمه‌ای که کمیسیون برای اپل تعیین کرده‌است متناظر با تأثیرات این تخلفات، شدت آنها و مدت زمانی که این سیاست‌ها اجرا می‌شدند محاسبه شده است.

اپل اعلام کرده که به این رأی اتحادیه اروپا را اعتراض خواهد کرد. این شرکت در بیانیه‌ای گفته است: «تصمیمات امروز ]اتحادیه اروپا[ نمونه دیگری از اقدامات ناعادلانه کمیسیون اروپاست که اپل را هدف قرار داده؛ تصمیم‌هایی که هم به حریم خصوصی و امنیت کاربران‌مان لطمه می‌زند، هم برای محصولات‌مان مضر است و هم ما را مجبور می‌کند فناوری‌مان را به رایگان در اختیار دیگران قرار دهیم».

برخلاف این جریمه سنگین، کمیسیون امروز تحقیقات دیگری را درباره محدودیت حق انتخاب کاربران برای تغیییر مرورگر پیشفرض خود را مختومه اعلام کرد و اپل را جریمه نکرد، که دلیل آن، همکاری زودهنگام و فعالانه اپل در ارائه راه‌حل‌های انطباقی با مقررات بوده‌است. در نتیجه این تعامل، اپل صفحه انتخاب مرورگر را در آیفون بازطراحی کرده و تجربه کاربران در انتخاب و تنظیم مرورگر پیش‌فرض را ساده‌تر و روان‌تر کرده است . همچنین اپل فرآیند تغییر تنظیمات پیش‌فرض برای تماس، پیام‌رسانی، فیلتر تماس، صفحه‌کلیدها، مدیریت رمز عبور و خدمات ترجمه را نیز آسان‌تر کرده است. همچنین، منوی جدیدی در آیفون اضافه شده که به کاربران امکان می‌دهد تمامی تنظیمات پیش‌فرض خود را از یک مکان مرکزی مدیریت و شخصی‌سازی کنند.

جریمه متا به ‌دلیل مدل «رضایت یا پرداخت»

بر اساس قانون بازارهای دیجیتال (DMA)، دروازه‌بانان (gatekeepers) موظف‌اند برای ترکیب داده‌های شخصی کاربران میان خدمات مختلف، رضایت آن‌ها را جلب کنند و برای کاربرانی که رضایت نمی‌دهند، یک راه دسترسی جایگزین معادل اما با شخصی‌سازی کمتر طراحی کنند.

در نوامبر ۲۰۲۳، شرکت متا مدل تبلیغاتی دوگزینه‌ای «رضایت یا پرداخت» را معرفی کرد. بر اساس این مدل، کاربران اروپایی فیس‌بوک و اینستاگرام دو گزینه پیش روی داشتند؛ یا می‌توانستند استفاده از داده‌های شخصی خود برای دریافت تبلیغات شخصی‌سازی‌شده را بپذیرند یا پرداخت حق اشتراک ماهانه برای استفاده بدون تبلیغات را تقبل کنند. این سیاست‌ها یکی از دلایل اصلی طرح این شکایت از سوی کمیسیون اروپا بودند که می‌توانید در اینجا  بیشتر درباره آن بخوانید.

کمیسیون اروپا دریافت که این مدل با قانون DMA هم‌خوانی ندارد زیرا که به کاربران، حق انتخاب کافی و لازم برای استفاده از خدماتی که کمتر از داده‌های شخصی استفاده می‌کنند اما در عین حال برابر با خدمات اصلی پلتفرم هستند را ارائه نمی‌کرد. همچنین، این مدل متا به کاربران اجازه نمی‌داد به‌طور آزادانه و آگاهانه رضایت خود را برای استفاده ترکیبی از داده‌های شخصی کاربران برای خدمات مختلف اعلام کنند.

در نوامبر ۲۰۲۴، پس از تبادل نظرات متعدد با کمیسیون، متا نسخه دیگری از مدل تبلیغات شخصی‌سازی‌شده رایگان را معرفی کرد که ادعای استفاده کمتر از داده‌های شخصی برای نمایش تبلیغات را دارد. کمیسیون در حال حاضر در حال ارزیابی این گزینه جدید است و گفت‌وگوها را با متا ادامه می‌دهد، و از این شرکت خواسته برای نشان دادن تأثیر عملی این مدل تبلیغاتی شواهدی ارائه کند.

صرف‌نظر از ارزیابی تغییرات جدید، تصمیم اخیر کمیسیون، مربوط به پیش از اعمال این تغییرات و دوره‌ای است که طی آن، کاربران اتحادیه اروپا تنها گزینه دوتایی «رضایت یا پرداخت» را در اختیار داشتند. جریمه‌ای که برای متا تعیین شده، با توجه به شدت و مدت زمان عدم انطباق محاسبه شده است.

در عین حال،  کمیسیون در رای خود، پلتفرم facebook marketplace را از لیست دروازه‌بانان خارج کرد و متا دیگر لازم نیست در مورد این خدمات، الزامات دروازه‌بانان را رعایت کند. دلیل این مسئله هم پایین‌تر آمدن تعداد کاربران آن از آستانه کمّی مورد نیاز بوده‌است.

شرکت متا نیز از تصمیم کمیسیون اروپا انتقاد کرده است. این شرکت در بیانیه‌ای اعلام کرد: «کمیسیون اروپا در تلاش است تا کسب‌وکارهای موفق آمریکایی را تضعیف کند، در حالی که به شرکت‌های چینی و اروپایی اجازه می‌دهد تحت استانداردهای متفاوتی فعالیت کنند».

در ادامه این بیانیه آمده است: «موضوع فقط پرداخت یک جریمه نیست؛ کمیسیون ما را مجبور می‌کند مدل کسب‌وکار خود را تغییر دهیم، که عملاً به معنای تحمیل یک تعرفه چند میلیارد دلاری بر شرکت متا است، در حالی‌که از ما می‌خواهد خدماتی با کیفیت پایین‌تر ارائه دهیم».

اپل و متا موظف‌اند ظرف ۶۰ روز از تاریخ صدور تصمیمات کمیسیون، با آن‌ها مطابقت پیدا کنند. در غیر این صورت، با خطر اعمال جریمه‌های دوره‌ای و بر مبنای گردش مالی روزانه‌شان به دلیل تاخیر در اجرای تصمیمات کمیسیون مواجه خواهند شد. همچنین، قابل توجه است که آرای اخیر علیه اپل و متا، نخستین آرای مربوط به عدم مطابقت با قانون DMA  هستند.

تحلیل مرکز مطالعات توسعه و رقابت(بانا)

تصمیمات اخیر، در عین حال که تعهد اتحادیه اروپا به حمایت از حقوق مصرف‌کنندگان و رقابت را نشان می‌دهند، ممکن است تنش‌هایی را با دولت دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور ایالات متحده، برانگیزد؛ کسی که تهدید کرده‌بود در برابر کشورهایی که شرکت‌های آمریکایی را جریمه می‌کنند، تعرفه‌های تجاری وضع خواهد کرد.

این جریمه‌ها صرفاً دارای جنبه مالی نیستند؛ بلکه نشان‌دهنده تغییر رویکردی عمیق در حکمرانی جهانی فناوری هستند. رویکردی که سعی دارد حساسیتش نسبت به دروازه‌بانان را افزایش دهد و در عین حال با واکنش متناسب در هر زمان(مانند افزودن یا کاستن به فهرست دروازه‌بانان)، پویایی خود را حفظ کند. نحوه واکنش اپل و متا – چه از طریق شکایات حقوقی و چه با تغییر در مدل‌های کسب‌وکار – می‌تواند مسیر آینده تنظیم‌گری پلتفرم‌های دیجیتال را در اروپا و سایر نقاط جهان شکل دهد.