قیمت‌گذاری ضد توسعه‌ای؛ چه اصلاحات قیمتی برای توسعه فیبر نوری لازم است؟

محمدامین مودی – پژوهشگر حوزه اقتصاد مرکز مطالعات توسعه و رقابت

نظام قیمت‌گذاری شبکه اینترنت در کشور مشکلات فراوان و عمده‌ای در طول سالیان گذشته داشته است که در حال حاضر اصلاح آن را سخت کرده است. در حوزه قیمت‌گذاری شبکه اینترنت ثابت مس، در بازار عمده‌فروشی، که تنها شرکت مخابرات ایران در آن حضور دارد، از سال ۱۳۸۳ تاکنون قیمت عمده‌فروشی شبکه مس ثابت مانده است. بخشی از این عدم تغییر به این دلیل بوده که کمیسیون تنظیم مقررات از قیمت عمده‌فروشی شبکه مس به‌عنوان ابزار چانه‌زنی خود در برابر شرکت مخابرات استفاده کرده است. در زمینه اینترنت همراه، مجدداً مشاهده می‌شود که اتخاذ سیاست قیمت‌گذاری دستوری منجر به تغییر جدی در نظام انگیزشی کاربران و اپراتورها شده و توسعه شبکه فیبر را سخت و دشوار کرده است زیرا با توجه به کیفیت شبکه همراه، در حال حاضر می‌توان گفت که شبکه همراه جانشین شبکه ثابت فیبر نوری است.

در دنیای امروز که اقتصاد دیجیتال در آن نقش مهمی ایفا می‌کند، اهمیت زیرساخت‌های ارتباطی به‌عنوان پایه و اساس شکل‌گیری و توسعه اقتصاد دیجیتال بیش‌ازپیش گردیده است. در این شرایط اهمیت صنعت مخابرات و سیاست‌گذاری صحیح در این صنعت برای توسعه زیرساخت‌های لازم به جهت رشد و توسعه اقتصادی بسیار بیشتر از گذشته گردیده است. صنعت مخابرات به دلیل ویژگی‌های خاص، علی‌الخصوص هزینه بالای سرمایه‌گذاری در زیرساخت و ویژگی‌های انحصاری آن، نیازمند بررسی و کنکاش دقیق برای سیاست‌گذاری اقتصادی است.

این بررسی و دقت نظر علی‌الخصوص در زمانی که موضوع انتقال تکنولوژی مطرح می‌گردد، اهمیت دوچندان پیدا می‌کند؛ زیرا سرمایه‌گذاری عظیم در توسعه زیرساخت‌های جدید توسط بخش خصوصی بدون توجه به انگیزه‌های عاملان اقتصادی ممکن نیست. از میان این موارد، انگیزه‌های اقتصادی و رقابتی مهم‌ترین ارکان سیاست‌گذاری اقتصادی مخابرات است. مسائل فنی اهمیت و پیچیدگی قابل‌توجهی دارند، اما در صورتی که انگیزه‌های شرکت‌ها و مشتریان به‌درستی مدیریت شوند، آن‌ها می‌توانند تا حد زیادی این مسائل را حل کنند. در مقابل در صورتی که انگیزه‌های اقتصادی به‌درستی مدیریت نشوند، پیشرفت فنی به‌تنهایی موجب بهبود معنی‌دار وضعیت این صنعت نخواهد شد.

در سالیان اخیر طرح توسعه شبکه فیبر نوری به‌صورت جدی توسط مجموعه دولت به خصوص وزارت ارتباطات و همچنین دیگر ارکان سیاست‌گذاری کشور از جمله مجلس شورای اسلامی دنبال شده است. به‌گونه‌ای که با هدف تسهیل توسعه شبکه، در برنامه هفتم توسعه تکالیف متعددی به ارگان‌های مختلف درگیر در طرح از جمله شهرداری‌ها واگذار شده است. بااین‌وجود به نظر می‌رسد سیاست‌های اتخاذشده در سالیان گذشته، خصوصا نحوه قیمت‌گذاری‌های کمیسیون تنظیم مقررات، نظام انگیزشی کاربران و اپراتورها را دستخوش تغییر فراوان قرار داده است؛ به‌نحوی که  با وجود پوشش بیش از هشت‌میلیونی شبکه فیبر نوری، تعداد اتصالات فعال این شبکه کمتر از ۵۰۰ هزار خانوار است. فاصله‌ای که به نظر می‌رسد جز با اصلاح سیاست‌های پیشین پر نخواهد شد. در این متن کوتاه قصد داریم تا با واکاوی سیاست‌های قیمتی گذشته در صنعت مخابرات، پیامدهای آن‌ها را مورد بررسی قرار داده و ارتباط آن‌ها را با توسعه شبکه فیبر نوری مشخص نماییم.

بازارهای مختلف شبکه‌های همراه و ثابت: عمده‌فروشی و خرده‌فروشی

پیش از وارد شدن به موضوع قیمت‌گذاری در شبکه اینترنت لازم است بازارهای این شبکه را تعریف و مشخص نماییم. به‌طورکلی بازار اینترنت، خود به دو بازار خرده‌فروشی و عمده‌فروشی قابل‌تفکیک است. بازار عمده‌فروشی به بازاری گفته می‌شود که در آن اپراتورها با یکدیگر در تعامل هستند. بدین صورت که اپراتورهای کوچک‌تر و فاقد شبکه اختصاصی برای ارائه خدمات به کاربران نهایی، این خدمات را به‌صورت عمده از بازیگر دارای شبکه اختصاصی (عمده‌فروش) خریداری می‌نمایند. این خدمات می‌تواند شامل داده، پیامک (در شبکه همراه) و یا هر خدمت دیگری در بازار باشد. در سمت دیگر بازار خرده‌فروشی را داریم. در این بازار اپراتورها با کاربران نهایی در ارتباط بوده و خدمات عمده دریافتی از بازیگر عمده‌فروش را به‌صورت خرده بر اساس درخواست کاربران به آن‌ها خواهند فروخت. به قیمتی که در بازار عمده‌فروشی، دو اپراتور با یکدیگر خدمات را معامله می‌کنند قیمت عمده‌فروشی و به قیمتی که کاربران نهایی برای دریافت خدمات به اپراتور خرده‌فروش می‌پردازند، قیمت خرده‌فروشی گفته می‌شود. با بیان این مقدمه و تفکیک بازارها به موضوع قیمت‌گذاری شبکه اینترنت می‌پردازیم.

درجا زدن اینترنت ثابت و استفاده از اینترنت همراه به‌جای فیبرنوری

دسترسی به شبکه برای کاربران نهایی از دو مسیر دسترسی ثابت و همراه فراهم است. توسعه شبکه فیبر نوری، دسترسی به شبکه ثابت را خود به دودسته شبکه ثابت مسی و شبکه ثابت فیبر نوری تقسیم کرده است؛ بنابراین می‌توان نوعی از جانشینی میان شبکه اینترنت ثابت مسی و اینترنت ثابت فیبر نوری متصور شد. به‌گونه‌ای که توسعه شبکه فیبر نوری باتوجه‌به کیفیت بیشتری که در دسترس کاربر قرار می‌دهد، می‌تواند کاربران شبکه مس را به سمت خود جذب کند. در این حالت، هرگونه سیاست قیمتی که در هر یک از بازارها اتخاذ شود، پیامدی در شبکه دیگر نیز خواهد داشت.

نوع دیگر دسترسی به شبکه اینترنت دسترسی همراه است که در سالیان گذشته رشد مناسبی را در کشور تجربه کرده است. رشد مناسب اینترنت همراه در سالیان گذشته موجب شده است تا امروزه ۸۰ درصد ترافیک مصرفی در کشور از طریق شبکه سیار تأمین شود. مطابق با آمارهای اتحادیه بین‌المللی مخابرات، پوشش اینترنت همراه ایران در سال ۲۰۲۳، برای شبکه‌های 3G و بالاتر ۹۲ درصد و برای شبکه LTE/WiMAX برابر ۹۱ درصد بوده است. میانگین جهانی ضریب پوشش برای این تکنولوژی‌ها برابر ۹۵ و ۹۰ درصد است. توسعه اینترنت همراه در سالیان گذشته به‌گونه‌ای بوده است که میزان استفاده از این شبکه و همچنین تعداد کاربران آن در طول این سال‌ها همواره صعودی بوده است.

در حال حاضر تعداد مشترکین اینترنت ثابت و سیار در کشور بیش از ۱۱۶ میلیون کاربر است. از این تعداد، ۱۱ میلیون مشترک اینترنت ثابت بوده و بیش از ۱۰۵ میلیون مشترک اینترنت پهن باند همراه هستند. مطابق با آخرین آمار‌های منتشر شده توسط مرکز تنظیم مقررات، ۹۰.۵۸ درصد از اتصالات اینترنت پهن باند از طریق شبکه‌های 3G/4G تأمین می‌شود. شبکه ADSL  ۷.۱۳ درصد، شبکه TD-LTE ۱.۷۳ درصد و شبکه فیبر نوری (FTTH) تنها ۰.۲۲ درصد از اتصالات اینترنت پهن باند را به خود اختصاص داده‌اند. شکل شماره ۱،‌ ضریب نفوذ اینترنت همراه و اینترنت ثابت را برای فاصله سال‌های ۱۳۹۵ تا ۱۴۰۲ نشان می‌دهد.

در حالت ایده‌آل شبکه همراه باید مکمل شبکه‌های ثابت باشد و دو شبکه ثابت مسی و فیبر نوری جانشین یکدیگر باشند. بااین‌حال علی‌رغم گسترش شبکه اینترنت ثابت مسی پس از سال ۱۳۸۷ و افزایش ضریب اتصال این شبکه در کشور، پس از توسعه شبکه همراه در سال‌های ۱۳۹۳ و ۱۳۹۴ در کشور، عملاً‌ رشد اتصالات ثابت در کشور کاهش پیدا کرد. در واقع شبکه همراه توانست جانشین شبکه ثابت مسی شود.

حال این سؤال مطرح می‌گردد که آیا می‌توان این جانشینی را میان شبکه همراه و شبکه ثابت فیبر نوری نیز مشاهده کرد؟ به نظر می‌رسد باتوجه‌به کیفیت و سرعت بالاتری که شبکه همراه نسبت به شبکه ثابت مسی ارائه می‌کند، می‌توان گفت که میزان جانشینی میان شبکه همراه و شبکه ثابت فیبر نوری از جانشینی میان شبکه ثابت مسی و شبکه ثابت فیبر نوری بیشتر است. زیرا عمده محتوایی که از طریق شبکه فیبر قابل‌دریافت و مشاهده است، از طریق شبکه مس قابلیت دریافت و مشاهده نداشته؛ اما شبکه همراه می‌تواند کیفیت مناسب‌تری را برای ارائه این محتواها در اختیار بگذارد.

سیاست‌های قیمتی شبکه ثابت مسی

نظام قیمت‌گذاری شبکه اینترنت در کشور مشکلات فراوان و عمده‌ای در طول سالیان گذشته داشته است که در حال حاضر اصلاح آن را سخت کرده است. در حوزه قیمت‌گذاری شبکه اینترنت ثابت مس، در بازار عمده‌فروشی، که تنها شرکت مخابرات ایران در آن حضور دارد، از سال ۱۳۸۳ تاکنون قیمت عمده‌فروشی شبکه مس ثابت مانده است. بخشی از این عدم تغییر به این دلیل بوده که کمیسیون تنظیم مقررات از قیمت عمده‌فروشی شبکه مس به‌عنوان ابزار چانه‌زنی خود در برابر شرکت مخابرات استفاده کرده است. در این شرایط، شرکت مخابرات برای جلوگیری از زیان‌دهی یا کاهش زیان تحمیلی چاره‌ای جز ورود به بازار خرده‌فروشی نداشته است. آمار سهم بازیگران مختلف از بازار شبکه ثابت نیز این موضوع را تأیید می‌کند. مطابق با آمارهای منتشر شده در سال ۹۹، شرکت مخابرات ایران با در اختیار داشتن ۴۷ درصد از اتصالات اینترنت ثابت، بازیگر مسلط این بازار است. پس از این شرکت، ایرانسل با ۱۰ درصد، شاتل با ۹ درصد و آسیاتک با ۸ درصد سهم بازار در جایگاه‌ دوم تا چهارم قرار می‌گیرند. شرکت‌های دارای پروانه Servco تنها ۵ درصد از سهم بازار اینترنت پهن باند ثابت را در اختیار داشته‌اند.

ورود شرکت مخابرات به بازار خرده‌فروشی به معنای افزایش فشار مالی به دیگر اپراتورهای خرده‌فروش مس است. زیرا این شرکت می‌تواند باتوجه‌به مالکیت بالادست بازار، پایین‌ترین قیمت را به کاربران پیشنهاد داده و سهم بازار خود را افزایش دهد. در این راستا کمیسیون تنظیم مقررات برای بازار خرده‌فروشی از ابزار تعیین سقف و کف قیمتی استفاده کرده است. در واقع می‌توان گفتن تنها سیاست قیمتی که از سوی کمیسیون تنظیم مقررات برای قیمت‌گذاری شبکه ثابت مس استفاده شده است سقف و کف قیمت است که در مقایسه با تنظیم‌گران پیشرو در دنیا نقطه ضعف به حساب می‌آید. اما در همین زمینه نیز مشاهده می‌شود که میزان افزایش تعرفه‌های خرده‌فروشی متناسب با هزینه‌های اپراتورها نبوده است. در حال حاضر تعرفه‌ای که برای اینترنت ثابت مسی وجود دارد، به‌ازای هر گیگابایت معادل چهارهزار تومان است؛ بنابراین اپراتورهای خرده‌فروش از چند جهت تحت‌فشار مالی قرار دارند.

سیاست‌های قیمتی شبکه همراه

وضعیت قیمت‌گذاری در شبکه همراه نیز مناسب نیست. در طول چند سال گذشته، به‌خصوص برای سال‌های پس از ۱۳۹۷ تا کنون، قیمت اینترنت همراه در کشور تنها در دو بازه و به میزان ۳۰ درصد افزایش داشته‌ است. این در حالی است که در این بازه کشور به‌صورت متوسط تورمی بیش از ۳۰ درصد را تجربه کرده است. این موضوع در کنار جهش‌های ارزی کشور، عملاً توان سرمایه‌گذاری اپراتورهای همراه کشور را تحت‌تأثیر جدی قرار داده است. درآمدهای عملیاتی شرکت همراه اول که در پایگاه کدال منتشر شده است، در سال ۱۳۹۶ رقمی بیش از ۱۱ هزار و ۵۰۰ میلیارد تومان را نشان می‌دهد که بیش از ۲.۳ میلیارد دلار بوده است. این عدد در سال ۱۴۰۲ معادل ۵۱ همت بوده که با درنظرگرفتن نرخ تبدیل دلار معادل ۷۰ هزار تومان، رقمی ۷۳۴ میلیون‌دلاری را نشان می‌دهد. این کاهش درآمد در شرایطی اتفاق افتاده است که در طول این سال‌ها تعداد کاربران و میزان استفاده از شبکه همراه به‌صورت پیوسته افزایشی بوده است.

در کنار این موضوع بررسی روند قیمت اینترنت همراه بر درآمد ملی سرانه کشور که توسط اتحادیه بین‌المللی مخابرات (ITU) منتشر می‌شود می‌تواند اطلاعات مناسبی در این حوزه به دست دهد. این متغیر نشان‌دهنده بسته واحد دو گیگابایتی است که در تمامی کشورها یکسان است و برای سنجش مقرون به صرفه بودن اینترنت همراه به کار می‌رود. شکل شماره دو این متغیر را نشان می‌دهد. این متغیر برای کشور ما از سال ۲۰۱۴ تا سال ۲۰۲۳ روندی نزولی را داشته است. این موضوع به خوبی قیمت‌گذاری دستوری در حوزه خدمات اینترنت همراه را نشان می‌دهد.

مطابق با داده‌های منتشر شده توسط اتحادیه بین‌المللی مخابرات میانگین قیمتی یک گیگابایت اینترنت همراه در سال ۲۰۲۳ در ایران برابر ۶۳۰۰ تومان است. با درنظرگرفتن نرخ ارز مرکز مبادله، قیمت هر گیگابایت اینترنت همراه در کشور ما برابر ۹ سنت است. این در حالی است که میانگین این عدد در دنیا برابر سه دلار و میانه (دهک پنجم) این متغیر برابر ۱.۲۶۵ دلار است. همچنین دهک سوم این متغیر، یعنی سومین گروه‌ کشورهای دارای ارزان‌ترین اینترنت همراه برابر ۰.۶ دلار است.

نحوه فعلی قیمت‌گذاری اینترنت همراه انگیزه کاربران برای استفاده از شبکه فیبر را از بین می‌برد و بازگشت سرمایه اپراتورهایی که در این حوزه سرمایه‌گذاری کردند را کند خواهد کرد. در نتیجه اصلاح نظام قیمت‌گذاری شبکه اینترنت ثابت و همراه برای گذار بهتر و سریع‌تر به شبکه فیبر در شرایط کنونی یک ضرورت است. از طرف دیگر باید توجه کرد که سرکوب قیمتی در شبکه همراه،‌ توان سرمایه‌گذاری اپراتورهای همراه در شبکه 5G را کم کرده است. باتوجه‌به اینکه توسعه زیرساخت فیبرنوری عملا می‌تواند منجر به توسعه شبکه همراه نسل پنجم شود، سرکوب قیمتی می‌تواند این فرایند را مختل نماید.

برای حل این معضل مهم چندین اقدام اساسی باید مد نظر تنظیم‌گر قرار گیرد. در درجه اول باید تلاش شود تا جای ممکن از قیمت‌گذاری دستوری و تثبیت قیمت جلوگیری شود و با آزادسازی قیمت در بازارهایی که در آن‌ها با پدیده شکست بازار مواجه نیستیم، انگیزة اپراتورها را برای حرکت به سمت شبکة جدید افزایش داد. در وهله دوم باید با افزایش تعرفه اینترنت همراه، توان سرمایه‌گذاری اپراتورها در شبکه‌ی نسل پنجم افزایش داد تا بتوان با سرمایه‌گذاری بر توسعه پهنای باند، کمی فشار بر شبکه همراه را کاهش داد.

باید توجه کرد که هر یک از بازارهای بیان شده به‌مانند یک زنجیره به هم متصل هستند. نمی‌توان قیمت عمده‌فروشی شبکه مس را افزایش داد و قیمت خرده‌فروشی آن را تغییر نداد؛ زیرا در این صورت اپراتورهای خرده‌فروش تحت‌فشار بسیار سنگین از طرف اپراتور عمده‌فروش قرار خواهند گرفت. همچنین نمی‌توان قیمت عمده‌فروشی و خرده‌فروشی شبکه‌های ثابت را افزایش داد بدون اینکه قیمت همراه بدون تغییر باقی بماند. زیرا در این صورت، جانشینی شبکه همراه به‌جای شبکه ثابت مسی اتفاق خواهد افتاد و فشار بر شبکه همراه بیش‌ازپیش خواهد شد. به‌علاوه نمي‌توان از آزادی قیمت‌گذاری در شبکه فیبر نوری صحبت کرد و درعین‌حال قیمت همراه را به‌صورت دستوری ثابت نگه داشت. زیرا در این صورت کاربران انگیزه‌ای برای تغییر شبکه اینترنت خود ندارند و همین موضوع منجر به کاهش انگیزه اپراتورها برای سرمایه‌گذاری بیشتر در شبکه‌های جدید خواهد شد.

ضریب پوشش به درصدی از مناطق یک کشور گفته می‌شود که توسط فناوری مدنظر تحت پوشش اپراتورهای ارائه‌دهنده خدمت قرار گرفته است.

ضریب نفوذ شبکه به درصدی از کاربران تحت پوشش قرار گرفته اطلاق می‌شود که به آن شبکه متصل شده و از آن استفاده می‌نمایند. این ضریب همچنین به ضریب اتصال نیز معروف است.