دعوا بر سر ناشر و کتاب!

نرگس کیانی – پژوهشگر
مقاله‌ای از ماهنامه بانا شماره دوم

شرکت آفرینش کتاب الکترونیک فیروزان (مالک نرم افزار فیدیبو) در قراردادهای خود با ناشران، اقدام به درج یک شرط مبنی بر «منع ۳ ساله ناشران طرف قرارداد از انعقاد قرارداد با سایر پلتفرم‌های دیجیتال» می‌نماید. در واقع فیدیبو با انعقاد قرارداد انحصاری چند ساله یا چند ماهه با ناشران، آنها را از انتشار محصولات خود در دیگر پلتفرم‌های انتشار کتاب دیجیتال منع کرده و حق النشر نسخه الکترنیک را به صورت انحصاری برای خود محفوظ می‌دارد. این اقدام فیدیبو، به مرور می‌تواند منجر به کاهش ناشران فعال در دیگر پلتفرم‌ها و در نتیجه اخلال در فعالیت و رقابت بین فعالان این حوزه از بازار شود.
در پی همین امر، طاقچه و کتابراه علیه فیدیبو به دلیل اقدام ضدرقابتی این پلتفرم یعنی «وادار کردن ناشران طرف قرارداد به استنکاف از معامله با سایر دارندگان پلتفرم کتاب دیجیتال و محدود کردن معاملات ناشران با رقبای فیدیبو»، در شورای رقابت طرح دعوا کردند.
فیدیبو در دفاعیات خود، ادعای شاکیان مبنی بر درج شرط انحصار در قراردادهای منعقده با ناشرین را پذیرفت، لیکن مدعی گردید به عنوان ناشر دیجیتال و مطابق قانون و عرف، به جهت انجام عملیات در تغییر نسخه خطی کتاب به دیجیتال و سایر اقدامات امنیتی، دارای حق مالکیت فکری است؛ لذا با استناد به حقوق مولفین و ناشران عرفأ حق دارد شرط انحصار را در قراردادهای منعقده با ناشرین در نظر بگیرد.
اعضای شورای رقابت با عنایت به محتویات پرونده و اظهارات حاضرین در جلسه به شرح ذیل مبادرت به اتخاذ تصمیم نمودند:
علیرغم دفاعیات مشتکی عنه (فیدیبو) مبنی بر برخورداری از حق مالکیت معنوی، شورای رقابت مقرر نمود که ناشر، شامل فرد، گروه یا نهادی است با مجموعه‌ای از امکانات و اقدامات فنی و تخصصی که نسبت به نشر اثری اقدام می‌نماید؛ این در حالی است که طبق ادعای شاکی و پذیرش مشتکی عنه، فیدیبو اقدام خاصی را روی کتب دیجیتال انجام نمی‌دهد، بلکه ناشران طی قراردادی نسخه الکترونیکی کتب را به دارندگان پلتفرم واگذار نموده و پس از بارگزاری کتب دیجیتال در پلتفرم‌ها، درآمد حاصل از فروش کتب دیجیتال بصورت درصدی مشخص بین مالکان پلتفرم و ناشران یا پدیدآورندگان اثر تقسیم می‌شود. همچنین فیدیبو در قراردادهای خود قید می‌نماید در صورت فسخ قرارداد، فیدیبو، امکان اخذ هزینه مترتب شده برای کتب بارگزاری شده در پلتفرم را دارد. فلذا شورای رقابت با اکثریت آراء حاضرین، درج یک بند «منع ناشران طرف قرارداد از انعقاد قرارداد با سایر پلتفرم‌های دیجیتال» در قراردادهای منعقده فیمابین فیدیبو و ناشران را منطبق با رویه ضدرقابتی موضوع بند ۲ قسمت الف ماده (۴۵) مبنی بر «وادار کردن اشخاص دیگر به استنکاف از معامله و یا محدود کردن معاملات آنها با رقیب» تشخیص داد.
در این راستا شرکت آفرینش کتاب الکترونیک فیروزان (فیدیبو) به جهت ارتکاب رویه ضدرقابتی مذکور و با استناد به بند ۳ ماده ۶۱ قانون صدرالذکر، ملزم به توقف رویه ضدرقابتی ارتکابی و عدم تکرار آن از طریق «حذف بند انحصاری موضوع شکایت در قراردادهای خود با ناشران» است.
در واقع فیدیبو در تلاش بود که با استناد به حق انحصاری ناشر که به نوبه خود ناشی از حق کپی‌رایت، طبق ماده۳ قانون حمایت از حقوق مولفان و مصنفان و هنرمندان است، این قرارداد انحصاری را توجیح نماید. طبق این ماده، حقوق پدیدآورنده شامل حق النشر انحصاری و پخش و عرضه و اجرای اثر و حق بهره‌برداری مادی و معنوی از نام و اثر اوست. همچنین ماده ۱ در تعریف پدیدآورنده و اثر مورد حمایت می‌گوید از نظر این قانون، به مؤلف و مصنف و هنرمندِ «پدیدآورنده» و به آن چه از راه دانش یا هنر و یا ابتکار آنان پدید می‌آید بدون در نظر گرفتن‌ طریقه یا روشی که در بیان و یا ظهور و یا ایجاد آن به کار رفته، عنوان «‌اثر» اطلاق می‌شود.
در واقع حق النشر، حقّ تکثیر یا کپی مجموعه‌ای از حقوق انحصاری است که به ناشر یا پدیدآورنده یک اثر اصل و منحصربه‌فرد تعلق می‌‌گیرد و حقوقی از قبیل نشر، تکثیر و الگوبرداری از اثر را شامل می‌شود. در بیشتر حوزه‌های قضایی، حق نشر از آغاز پدید آمدن یک اثر به آن تعلق می‌گیرد و نیازی به ثبت اثر نیست. اما واقعیت این است که ایـن ویژگـی اساسـی حقوق مؤلفان و بسیاری از قوانین مربوط به حق نشر است که از خلاقیت پدیدآورنده ناشـی می‌شود نه صرف یک تلاش سـاده یـا سـرمایه‌گـذاری او؛ بـه همـین دلیـل ، بایـد مـورد حمایت قرار گیرد. ازجمله شرایط الزم برای حمایت قانونی، اصالت داشتن آن اثر است.
همانند سایر کشورهادرنظام حقوقی ایران نیزاصالت تعریف نشده اسـت امـا مفهـوم آن تحت عنوان ابتکاری بودن اثردرمواد 1 و 2 قانون حمایـت مؤلفـان، مصـنفان وهنرمنـدان سال 1348 مطرح شده است. منظور از اصیل بودن اثراین اسـت کـه اثـر بایـد زاییـده‌ی تـراوش‌‎هـای فکری پدیدآورنده باشد تا از حمایت قانونی و قضایی برخوردار شـود. اصالت دراینجا، چنانکه حقوقدانان فرانسه‌ گفته‌اند، دارای مفهـوم شخصـی اسـت نـه نـوعی، یعنی آنچه شرط حمایت محسوب می‌شود ایـن اسـت کـه اثـر مظهـر شخصـیت پدیدآورنـده باشد؛ ولی تازگی آن ازلحاظ موضوع الزامی نیست یا بـه بیـان بهتـر، «ابتکاری بودن یک اثرمستقل از تازگی آن است».
بنابراین فیدیبو ذیل اصطلاح ناشر قرار نگرفته در نتیجه از هیچ حق قانونی برای قرارداد انحصاری برخوردار نیست زیرا فیدیبو اقدام خاصی را روی کتب دیجیتال انجام نمی‌دهد و این ناشران هستند که نسخه الکترونیکی کتب را به دارندگان پلتفرم واگذار می‌کنند و فیدیبو اقدامی در جهت تغییر نسخه خطی به الکترونیک نمی‌کند.
با اینکه به نظر می‌رسد رای شورا در جهت ضدرقابتی دانستن این رفتار بر مبنای استدلال حقوقی صحیحی است اما نمی‌توان از خلاء‌های مهم آن چشم پوشی کرد. اول اینکه در این رای هیچگونه تعریفی از بازار انتشار کتب دیجیتال در خصوص محصول و قلمرو جغرافیایی آن ارائه نشده است. تعریف بازار از این جهت مهم است که ممکن است قرارداد‌های انحصاری فیدیبو در برخی از موارد منجر به هیچ اخلالی در بازار نشود. مثلا اگر کتب کمک درسی را بتوان یک بازار مجزا و غیرقابل جایگزینی با بازار دیگر کتب در نظر گرفت، که ظاهرا طاقچه در مقایسه با فیدیبو سهم بسیار بیشتری از آن را نسیب خود کرده است به گونه‌ای که قرارداد انحصاری فدیبو در این بازار هیچ آسیبی به این پلتفرم وارد نمی‌کند.
نکته قابل توجه دیگر تفسیری است که می‌توان از صدر ماده ۴۵ قانون اجرای سیاست‌های کلی اصل ۴۴ ارائه داد. شایسته بود شواری رقابت در رای خود استدلال‌هایی در خصوص احراز مخل رقابت بودن این رفتار بر اساس تحلیلی از سهم بازاری طرفین این دعوا ارائه دهد. زیرا نمی‌توان به راحتی و بدون تحلیل‌های بازاری مستند و مستدل، قرارداد‌های انحصاری را به خودی خود ضدرقابتی دانست. بخصوص در بحث بازار‌های دیجیتال قرارداد‌های انحصاری می‌توانند پلتفرم‌های دیجیتال را برای نوآوری و سرمایه‌گذاری در فناوری‌ها یا خدمات جدید تشویق کنند. همچنین برای نویسندگان و ناشران، پلتفرم‌ها اغلب مزایای تبلیغاتی قابل توجهی را برای محتوای انحصاری ارائه می‌دهند که می‌تواند ابزار قدرتمندی برای نویسندگان و ناشران برای دستیابی به مخاطبان گسترده‌تر باشد. در واقع قراردادهای موقت انحصاری، برخلاف انحصار دائمی، می‌توانند راهی برای متعادل کردن مزایای انحصار با نیاز به دسترسی گسترده‌تر به بازار باشند. اگر قراردادهای انحصاری منجر به کاهش قیمت‌ها یا بهبود کیفیت خدمات برای مصرف‌کنندگان شود، می‌توان آن‌ها را طبق قانون رقابت سودمند توجیه کرد.
قابل قبول بودن قراردادهای انحصاری اغلب به قدرت بازار فعالان آن حوزه بستگی دارد. اگر یک پلتفرم دیجیتال در بازار خود مسلط باشد، قراردادهای انحصاری به دلیل خطر بیشتر اثرات ضدرقابتی با دقت بیشتری مورد بررسی قرار می‌گیرند. تنظیم‌گر‌ها تجزیه و تحلیل می‌کنند که آیا یک قرارداد انحصاری رقابت را تا حدی محدود می‌کند که به بازار آسیب ب‌زند، مثلاً از طریق جلوگیری از ورود سایر رقبا به بازار یا ضرر قابل توجهی برای آنها. اگر شرکتی بتواند نشان دهد که یک قرارداد انحصاری دارای مزایای رقابتی است که بر هر گونه اثرات ضدرقابتی در خصوص افزایش بهره‌وری، مزایای مصرف‌کننده، یا ارتقای نوآوری، برتری دارد ممکن است توجیه شود؛ هر چند این موضوع نیز نیازمند پرداختن جداگانه است و در حوصله این بررسی موردی نمی‌گنجد ولی در شماره بعدی به این بحث نیز ورود خواهیم کرد.