رقابت در بازار های دیجیتال: آسیب‌پذیر اما حیاتی
رقابت در بازارهای دیجیتال: آسیب‌پذیر اما حیاتی
چرا وجود رقابت در بازارهای مختلف حیاتی است و ما بهعنوان مصرف‌کنندگان باید نگران کاهش رقابت و ایجاد انحصار باشیم؟ شاید بهترین راه برای پاسخ به این سؤال یک مثال باشد: داستان روزهایی که بازار سیمکارت تلفن همراه ایران در اختیار یک بازیگر، یعنی شرکت مخابرات بود و دسترسی به سیمکارت دشوار؛ به‌نحوی که داشتن سیمکارت ارزشی مشابه با داشتن خود گوشی تلفن همراه داشت و برای خرید سیمکارت باید پس از ثبت نام در انتظار برنده شدن در قرعه‌کشی می‌ماندید! اما ورود یک بازیگر جدی دیگر در قالب ایرانسل، و ایجاد یک رقابت جدی بازی را عوض کرد و در مدت کوتاهی باعث کاهش قیمت‌ها و تنوع خدمات شد؛ تا جایی که خود اپراتورها در رقابت با یکدیگر به اعطای رایگان سیمکارت اعتباری در موقعیت‌های مختلف روی آوردند.
در یک بازار رقابتی کسب‌وکارها به‌دلیل نگرانی کمتر شدن سهم خود و افزایش سهم رقبا، دائماً در تکاپو هستند تا با نوآوری‌های مختلف قیمت، کیفیت و تنوع محصولات را بهبود بخشند؛ شرایطی که ما بهعنوان مشتریان برنده آن هستیم. اما دور از ذهن نیست که برخی کسب‌وکارها برای فرار از این تکاپو به‌دنبال حذف رقبا از بازار و ایجاد وضعیت انحصاری باشند که بتوانند با ارائه حداقلی از کیفیت و تنوع بیشترین سود را کسب کنند. راه خطرناکی که می‌توان آن را با ایده‌ها و رفتارهای ضدرقابتی مختلفی دنبال کرد؛ مثلا با تلاش برای محدود کردن استفاده مشتریان از خدمات یا کالاهای رقبا با استفاده از قطعات خاصی که توسط دیگران قابل تعمیر نیستند، یا طراحی قراردادهایی که همکاری با رقبا را غیرممکن یا دشوار ساخته باشد.
اثر شبکه‌ای و آسیب‌پذیری بازارهای پلتفرمی در برابر انحصار
نخست بایستی در نظر داشته باشیم که برخلاف بازارهای سنتی که یک فروشنده یک خدمت را به یک مشتری می‌فروشد، در بازارهای پلتفرمی که آن‌ها را بازارهای دوسویه نیز می‌نامند، بازیگرانی نظیر پلتفرم‌ها حضور دارند که بهعنوان واسطه یک مجموعه افراد (سویه اول بازار) را به مجموعه دیگری از افراد (سویه دوم بازار) متصل می‌کنند. به عنوان مثال تاکسی‌های اینترنتی که مسافران را به رانندگان متصل می‌کنند یا پلتفرم خرده‌فروشی آنلاینی که فروشندگان را به مشتریان متصل می‌کنند.
در نتیجه این نوع از فعالیت پلتفرم‌ها، پدیده جالبی رخ می‌دهد: وقتی که تعداد کاربران پلتفرم زیاد می‌شود، رضایت دیگر کاربران نیز افزایش می‌یابد و این خود باعث جذب کاربران جدید به شبکه می‌شود. پدیده‌ای که آن را با نام «اثر شبکه‌ای» توصیف می‌کنند. مثلا در شبکه‌های اجتماعی هر چه تعداد کاربر عادی زیاد شود، همه کاربران رضایت بیشتری خواهند داشت چون تعداد بیشتری از آشنایانشان در پلتفرم حضور دارند. یا مثلا هر چه تعداد رانندگان حاضر در یک پلتفرم تاکسی اینترنتی بیشتر باشند، مسافران رضایت بیشتری خواهند داشت و برعکس.
رفتارهای ضدرقابتی در بازارهای پلتفرمی ایران: قرارداد انحصاری
رفتارهای ضدرقابتی می‌توانند به‌طرق مختلفی انجام شوند که در مقدمه نیز به‌یکی از آن‌ها اشاره کردیم: تلاش برای افزایش هزینه جابه‌جایی کاربران به پلتفرم‌های رقیب. این هزینه می‌تواند خیلی کم باشد، مثلا هزینه پیوستن به یک شبکه اجتماعی جدید صرف چند لحظه برای ثبت نام است. یا می‌تواند خیلی زیاد باشد، مثلا هزینه جدا شدن از یک ارائه‌کننده اینترنت ثابت و پیوستن به ارائه‌کننده دیگر. افزایش این هزینه می‌تواند افراد را در یک پلتفرم قفل کند؛ به‌این‌معنی که افراد بدون پرداختن هزینه‌ای هنگفت توان خروج از یک رابطه با یک پلتفرم را ندارند.
تبعات انحصار در بازارهای دیجیتال و اهمیت حیاتی رقابت در آن‌ها
در نتیجه انجام رفتارهای ضدرقابتی مورد اشاره، و پس از بین رفتن انگیزه رقابت دیگر پلتفرم‌ها در نتیجه قفل شدن فروشندگان و مصرف‌کنندگان، بازار به وضعیتی انحصاری میل می‌کند. در چنین شرایطی که کاربران انتخابی غیر از پلتفرم انحصارگر ندارند، این پلتفرم انگیزه و فرصت زیادی برای سوءاستفاده از قفل‌شدگی کاربران خواهد داشت و می‌تواند به تدریج سطح خدماتی که به طرفین می‌دهد را کاهش دهد؛ به عنوان مثال می‌تواند نرخ کارمزد دریافتی از فروشندگان را افزایش داده و یا تنوع خدمات خود را به مصرف‌کنندگان کاهش دهد.
مهدی شیخ زین‌الدین – مدیر تیم اقتصادی مرکز مطالعات توسعه و رقابت (بانا)
دیدگاهتان را بنویسید