انحصار در کمین بازار دیجیتال ایران: چیستی و تبعات رفتارهای ضدرقابتی پلتفرم‌های مسلط
فاطمه فقیه – کارشناس تیم آنتی تراست مرکز مطالعات توسعه و رقابت؛ انقلاب دیجیتال در دو دهه اخیر، اقتصاد جهانی را متحول کرده و منجر به ظهور پلتفرم‌های دیجیتال شده است. امروزه اقتصاد پلتفرمی جایگزین مدل‌های قدیمی‌تر کسب‌وکار شده است و مزایای فراوانی را از حیث سرعت و سهولت انجام امور شهروندان به همراه داشته است. برای مثال، شما امروز در عرض چند دقیقه می‌توانید غذای خود را به صورت آنلاین سفارش دهید، قیمت و شرایط کالاهای مختلف را مقایسه کنید، محصولات مورد نیاز خود را تهیه کنید و حتی برای پرداخت نیز از خدماتی مانند خدمات پرداخت آنلاین و خدمات اعتباری و وام‌دهی استفاده کنید.
شاید این موضوع در نگاه اول واضح نباشد، اما رقابت در بازارهای دیجیتال اهمیت ویژه‌ای برای بهبود کیفیت خدمات، کاهش قیمت‌ها و افزایش نوآوری دارد. ظهور پلتفرم‌های دیجیتال فراتر از ارائه خدمات متنوع و جذاب به شهروندان، در صورت عدم مواجهه صحیح تنظیم‌گرها می‌تواند منجر به شکل‌گیری انحصار و ارتکاب رفتارهای ضدرقابتی شود که باعث کاهش کیفیت خدمات، افزایش قیمت‌ها و کاهش نوآوری شود؛ اتفاقی که تاکنون نیز در برخی بازارهای دیجیتال ایران رخ داده است و طیفی از چالش‌های نظارتی و نگرانی‌های رقابتی را به همراه داشته‌است. در این میان، رفتارهای انحصارطلبانه پلتفرم‌ها یا سوپراپلیکیشن‌های دارای موقعیت مسلط اقتصادی با سهم بازاری بالا بزرگ‌ترین چالش پیش روی مراجع رقابتی است.
رشد اقتصاد دیجیتال ایران در سالیان گذشته و مشخصاً دهه ۹۰ شمسی، منجر به شکل گیری کسب وکارها و پلتفرم‌های دیجیتال متعددی شد که بسیاری از ما روزانه با آنها تعامل داریم و نیازهای خود را از طریق آنها برطرف می‌کنیم. اما معمولاً مشاهده می‌شود که در هر بازار، معمولاً یک پلتفرم مسلط حضور دارد که سهم قابل توجهی از خدمات از طریق آن مبادله می‌شود. در برخی از بازارها نیز رقابت وضعیت بسیار نگران کننده‌ای داشته و با انحصار کامل یک پلتفرم در زمینه یک یا چند خدمت خاص روبه‌رو هستیم. پلتفرمی که چنین موقعیتی در بازار دارد می‌تواند قیمت، شرایط و کیفیت کالا و خدمت خود را به نفع و به دلخواه خودش تعیین کند بدون اینکه موقعیتش در بازار از سوی رقبا تهدید شود یا خطری برای کنار گذاشته شدن از بازار برای خود ببیند.
شاید برای شما نیز این سؤال پیش آمده باشد که دلیل حضور یک پلتفرم مسلط در این بازارها چیست و چه چیزی باعث شکل‌گیری این نوع از انحصار می‌شود؟ در پاسخ می‌توان گفت که به طور کلی رقابت در بازارهای پلتفرمی و دیجیتال به دلیل مسائلی مانند اهمیت تعداد کاربران و اثر شبکه‌ای، و نقش داده‌های جمع‌آوری‌شده در افزایش کیفیت خدمات به طور طبیعی به سمت انحصار تعداد محدودی میل می‌کند. اما از سوی دیگر، رفتارهای بازیگران، و رویکرد پلتفرم‌ها به مسئله رقابت تأثیر به‌سزایی بر ساختار بازارهای دیجیتال به نحوی که امروز هستند داشته است. لذا می‌توان گفت که در برخی بازارها، رفتارهای پلتفرم‌ها مظنون اصلی شکل‌گیری انحصارهای شدید محسوب می‌شود.
رفتارهای انحصارطلبانه پلتفرم‌ها در بازارهای دیجیتال
رفتارهای انحصارطلبانه‌ای که پلتفرم‌های مسلط بر بازار مرتکب شده و رقابت را در بازارهای دیجیتال ایران تحت‌تأثیر قرار می‌دهند، در بازارهای دیجیتال دنیا نیز سابقه و بعضاً رواج دارد. این رفتارها در بسیاری از موارد از دید مصرف کننده و سایر بازیگران بازار پنهان مانده و در بسیاری از موارد، مراجع رقابتی نیز از این اعمال و رفتارها اطلاعی پیدا نمی‌کنند یا از مداخله سریع در بازار و پیشگیری از آثار مخرب این رفتارها جا می‌مانند. انفعال مراجع یا ناتوانی آنها در پاسخ مناسب و سریع به این چالش‌ها خود یکی از دلایل شکل‌گیری انحصار موجود در آنها است چرا که پلتفرم‌ها فرصت مناسبی را برای انجام رفتارهای ضدرقابتی پیش روی خود می‌بینند که با استفاده از تاکتیک‌های مختلف، موقعیت خود را در بازار مستحکم کنند، رقبا را از بازار بیرون برانند و بازار را در انحصار خود درآورند.
طیف وسیعی از رفتارهای ضدرقابتی پلتفرم‌های دیجیتال، رفتارهایی است که به دنبال ایجاد مانع برای رقبا و حذف آنها از عرصه بازار است که هدف نهایی آنها طرد شرکت‌های رقیب از بازار است. برای مثال، یک پلتفرم مسلط ممکن است از طریق قراردادهای انحصاری، فرصت و امکان رقابت را سایر پلتفرم‌ها بگیرد یا با رفتارهای متضمن خود ترجیحی، از جایگاه مسلط پلتفرم خود سوءاستفاده کرده و به رقابت نابرابر با عرضه‌کنندگان خدمات بر بستر پلتفرم خود بپردازد. علاوه بر این، در بسیاری از موارد مشاهده می‌شود که پلتفرم‌های دارای موقعیت مسلط به طرق مختلف، موقعیت مسلط خود را اهرمی برای ورود به سایر بازارها و به دست آوردن موقعیت مسلط مشابه در بازارهای دیگر قرار می‌دهند. برای مثال، با اجبار کاربران به استفاده از دیگر خدمت خاص متعلق به خود یا از طریق استفاده غیرمنصفانه از داده‌هایی که در بازاری دیگر جمع‌آوری کرده‌اند، به بازارهای جدید وارد شده و آنها را نیز به انحصار خود در می‌آورند.
رفتارهای انحصاری مورد اشاره، در بازارهای دیجیتال مختلف ایران نیز توسط برخی پلتفرم‌ها انجام شده است. از جمله نمونه‌های برجسته و ملموس که منجر به شکل‌گیری انحصار کامل یک پلتفرم شده است، بازار سفارش آنلاین غذا است. اما چنین رفتارهایی در حوزه‌هایی که کمتر مورد توجه قرار گرفته‌اند، نظیر رقابت میان لندتک‌ها نیز در حال وقوع بوده و استمرار آنها می‌تواند منجر به کاهش رقابت و در نتیجه کیفیت خدمات عرضه‌شده شود. پلتفرم‌های مسلط با استفاده از قدرتی که دارند می‌توانند قراردادهای انحصاری را منعقد کنند که آثار مخربی بر رقابت دارند. اهمیت این رفتارها در بازارهای دیجیتال به خاطر ماهیت و ویژگی‌های این بازارها دوچندان است زیرا ویژگی‌های این بازارها مانند مقیاس ناشی از صرفه و اثرات شبکه‌ای باعث این می‌شود اثرات مخرب این رفتارها در برخی موارد به سختی قابل جبران باشد.
رویکرد مراجع رقابتی نسبت به رفتارهای انحصارگرایانه پلتفرم‌ها در ایران و جهان
در سراسر دنیا، رفتارهای مذکور با روند فزاینده‌ای مورد ظن مراجع رقابتی قرار گرفته است. این مراجع در دهه‌های گذشته پرونده‌های متعددی را علیه شرکت‌های برجسته آغاز کرده و بازیگران قدرتمندی همچون اپل، آمازون و گوگل را محکوم کرده‌اند. اتحادیه اروپا به‌عنوان یکی از پیشگامان در این زمینه، اقدام به تحقیقات و اعمال جریمه‌های سنگین علیه شرکت‌های متخلف کرده‌‌است. در آمریکا نیز، با وجود تلاش‌های گسترده غول‌های فناوری آمریکایی برای جلوگیری از آن، پرونده‌های ضدرقابتی متعددی در محافل قضایی ناظر به رفتارهای ضدرقابتی این شرکت‌ها تشکیل شده که در اتفاقی نادر، اخیراً یک دادگاه فدرال مهر تأییدی بر تقض قوانین رقابتی آمریکا توسط گوگل در بازار موتورهای جست‌وجو زد. در این پرونده، گوگل به دلیل قراردادهای انحصاری که با ارائه‌کنندگان مرورگرها و توسعه‌دهندگان سیستم‌های عامل منعقد می‌کرد و از آنها می‌خواست که موتورجست‌وجوی گوگل را بر محصولات خود به صورت پیش‌نصب قرار دهند و با رقبای گوگل نیز همکاری نکنند، به سوءاستفاده از موقعیت مسلط خود محکوم شد.
از سوی دیگر، این باور در حال افزایش است که قوانین رقابت و ساختار سنتی مراجع رقابتی با بازارهای دیجیتال همگام نیست و به همین دلیل، قوانین جدیدی نیز برای تقویت رقابت و حمایت از مصرف‌کنندگان در این بازارها در سراسر دنیا تصویب شده است. علاوه بر اتحادیه اروپا، و کشورهایی نظیر چین و بریتانیا که به نسبت تصویب قوانین جدید برای تنظیم‌گری رقابت در بازارهای دیجیتال اقدام کرده‌اند، در ایالات متحده نیز بحث‌های گسترده‌ای پیرامون تنظیم و نظارت بر پلتفرم‌های بزرگ در جریان است. کمیسیون تجارت فدرال (FTC) و وزارت دادگستری پرونده‌های متعددی را آغاز کرده‌اند تا اطمینان حاصل کنند که رقابت منصفانه در بازارهای دیجیتال حفظ می‌شود. این اقدامات نشان‌دهنده اهمیت جهانی موضوع و نیاز به رویکردهای جامع برای حفظ رقابت در بازارهای دیجیتال است.
همان‌طور که اشاره شد، وضعیت رقابت در بازارهای دیجیتال ایران نیز از وضعیت مطلوبی برخوردار نیست. پلتفرم‌های بسیار بزرگ که در این بازارها فعالیت می‌کنند، در بسیاری از موارد بدون مواجهه با مانع قانونی و فشار حقوقی خاصی توانسته‌اند به پشتوانه موقعیت مسلط و جایگاه قدرتمند خود در بازار، رقبای بالقوه یا بالفعل خود را از فعالیت در بازار و رقابت مؤثر بازدارند. این رفتارها، موقعیت مسلط پلتفرم‌ها را در بازارهای مختلف تداوم بخشیده است؛ اتفاقی که موجب می‌شود که یک پلتفرم بزرگ در بازار بتواند از طریق اعمال اختیار بر روی قیمت‌ها، شرایط و کیفیت خدمات و از بین بردن فرصت نوآوری برای دیگر بازیگران بازار، به ضرر مصرف‌کنندگان عمل کند.
در مجموع به نظر می‌رسد که شورای رقابت به‌عنوان مرجع صالح رسیدگی به دعاوی رقابتی و بررسی رقابت در بازار، باید رویکردی فعالانه‌تر و مناسب‌تر با وضعیت فعلی بازار اتخاذ کند؛ چرا که ظرفیت‌های قانون اجرای سیاست‌های کلی اصل 44 قانون اساسی، با وجود برخی محدودیت‌ها به شورا این اجازه را می‌دهد تا با سوءاستفاده این پلتفرم‌ها از موقعیت مسلط خود با اقدامات انحصارطلبانه‌ای که انجام می‌دهند مقابله کرده و همچنین، از اثرات مخربی که این رفتارها بر فعالین بازار و رفاه مصرف‌کنندگان می‌گذارد بکاهد.
پست های مرتبط
1404/02/30
دیدگاهتان را بنویسید