پلتفرم‌های بزرگ دیجیتال چگونه از قدرت خود سوءاستفاده می‌کنند؟
علی مسعودی / کارشناس اقتصادی مرکز مطالعات توسعه و رقابت
نمونه‌های شناخته‌شده سوءاستفاده از قدرت تعداد کاربران در دنیا
اخیراً وزارت دادگستری آمریکا (DoJ – Department of Justice) پرونده جدیدی را علیه شرکت ویزا (Visa) که قاعدتاً تاکنون نام آن را روی انواع کارت‌های بانکی و اعتباری دیده‌اید آغاز کرد. تراکنش‌هایی که ما در ایران به واسطه کارت‌های بانکی انجام می‌دهیم، در آمریکا توسط یک واسطه بین بانکِ مشتری و بانکِ فروشنده انجام می‌شود. ویزا نقش این واسطه را داشته و به‌نوعی پلتفرم اتصال بانک‌ها، فروشگا‌‌ه‌ها و مشتریان محسوب می‌شود و بیش از 60 درصد تراکنش‌های بانکی آمریکا نیز توسط آن انجام می‌شود.
ویزا در قراردادهایی که با بانک‌ها و فروشندگان می‌بندد، آن‌ها را مکلف می‌کند که بیش از 90 درصد از تراکنش‌های خود را به واسطه این شرکت انجام دهند و در غیر این صورت با جریمه‌های سنگین مواجه می‌شوند. در صورتی که بانک‌ها و فروشندگان نخواهند این شرط ویزا را قبول کنند نیز با نرخ کمیسیون به‌مراتب بیشتری مواجه خواهند شد. شاید این شرایط جالب به‌نظر نرسد، اما به‌واسطه تسلط ویزا بر بازار تراکنش‌های بانکی، بانک‌ها و فروشندگان مجبور هستند شرط ویزا را بپذیرند؛ اجباری که منجر به ضربه خوردن به رقابت در این بازار شده است.
یک نمونه برجسته سوءاستفاده از موقعیت مسلط در بازار نیز به شرکت مایکروسافت مربوط می‌شود. در دهه 1990 سیستم‌عامل ویندوز مایکروسافت توانست به واسطه طراحی کاربرپسند و سازگاری با نرم‌افزارها، بخش زیادی از بازار سیستم عامل‌های کامپیوتری را در اختیار بگیرد. پس از محکم کردن جایگاه خود در بازار سیستم‌های عامل، مایکروسافت تصمیم گرفت تا از قدرت ویندوز و تعداد بالای کاربران آن، برای تسخیر بازار مرورگرهای اینترنت نیز استفاده کند. در این راستا، مایکروسافت برای شرکت‌های تولیدکننده کامپیوتر شروطی را گذاشت. مایکروسافت مرورگر خود یعنی اینترنت اکسپلورر (Internet Explorer) را تبدیل به گزینه پیش‌فرض ویندوز کرد و عدم استفاده از آن را بسیار دشوار کرد. هم‌چنین تولیدکنندگان کامپیوتر را از پیش‌نصب دیگر مرورگرها بر روی کامپیوترهای دارای ویندوز منع کرد.
مایکروسافت به واسطه قدرت بالای خود در بازار سیستم‌عامل و وابستگی بسیاری از کاربران به ویندوز، مشتریان را به‌صورت غیرمستقیم مجبور به استفاده از مرورگر خود و عدم استفاده از دیگر مرورگرها می‌کرد. این رفتار ضدرقابتی مایکروسافت موردتوجه دولت آمریکا قرار گرفت و پرونده ضدانحصاری معروفی با شکایت وزارت دادگستری و با پشتیبانی تعداد زیادی از ایالات برای مایکروسافت آغاز شد. در نتیجه این پرونده پس از بررسی‌های قضایی فراوان در سال ۲۰۰۱، مایکروسافت وادار به عقب‌نشینی از رفتارهای ضدرقابتی خود و باز کردن فضا برای رقابت دیگر مرورگرها در سیستم‌عامل خود شد که در پی آن مرورگرهای دیگری که اتفاقا کیفیت و نوآوری بیشتری داشتند مانند موزیلا وارد بازار شدند و اکسپلورر به مرور سهم بازار خود را در یک بازار رقابتی از دست داد.
یکی دیگر از نمونه‌های شناخته‌شده تلاش برای استفاده از تعداد زیاد کاربران برای تحکیم جایگاه خود، قرارداد انحصاری میان اپل و AT&T به هنگام شروع عرضه آیفون است. در سال 2007 شرکت اپل تصمیم به ورود به بازار تلفن همراه گرفت و از گوشی‌های آیفون خود رونمایی کرد. اما از جایی که در آمریکا تلفن‌های همراه مثل آیفون عمدتا همراه با سیمکارت فروخته می‌شوند، اپل برای ارائه سیمکارت و خدمات مخابراتی نیاز به شراکت تجاری با اپراتورهای مخابراتی داشت. شرکت AT&T به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین ارائه‌دهندگان خدمات مخابراتی آمریکا قرارداد انحصاری با اپل تنظیم کرد که بر اساس آن آیفون منحصرا با سیمکارت‌های AT&T عرضه می‌شد و دارندگان آیفون حق استفاده از خدمات مخابراتی دیگر شرکت‌ها را نداشتند. این موضوع باعث نارضایتی مشتریان از کیفیت خدمات AT&T به ویژه پوشش شبکه و سرعت اینترنت داده شد.
لزوم برخورد با سوءاستفاده پلتفرم‌ها از تعداد کاربران خود و بازارهای آسیب‌پذیر ایران
در مثال‌های فوق، به نمونه‌های مختلف و متنوعی از قدرت ناشی از تعداد کاربران بالا، برای تحمیل شرایط انحصاری پرداختیم و دیدیم که چگونه کسب‌وکارها پس از رشد در یک بازار مشخص به واسطه موقعیت خود به‌عنوان نخستین بازیگر بازار (First mover) و یا ارائه یک محصول جذاب، می‌توانند از قدرت ناشی از تعداد کاربران بالا به‌عنوان اهرمی برای تحکیم جایگاه خود و ازبین‌بردن رقابت در حوزه فعالیت خود و یا حتی یکی دیگر بازارهای مرتبط با فعالیت خود استفاده کنند.
ارتکاب چنین رفتارهایی و تحمیل شرایط انحصاری پلتفرم‌های مسلط به دیگر بازیگران، می‌تواند منجر به کاهش رقابت و نوآوری شده و در نقطه مقابل، جلوگیری از این رفتارها می‌تواند منجر به شکوفایی رقابت و نوآوری شود؛ به‌عنوان‌مثال در صورت استمرار رفتارهای ضدرقابتی مایکروسافت در حوزه مرورگرهای اینترنت، دورازذهن نبود که امروز ما از مرورگرهای باکیفیت مختلفی نظیر گوگل کروم یا فایرفاکس بی‌بهره و مجبور به استفاده از اینترنت اکسپلورر باشیم!
در دهه ۹۰ شمسی و با رونق‌گرفتن اقتصاد دیجیتال، پلتفرم‌های دیجیتال متعددی در ایران راه‌اندازی شدند که امروزه خدمات آن‌ها به بخش جدایی‌ناپذیر زندگی ما تبدیل شده است. اما تجربه زیسته دنیا به ما یادآوری می‌کند که در عین شیرینی اولیه خدمات پلتفرم‌های دیجیتال، نظیر وجود امکان سفارش سریع و برخط غذا و توانایی مقایسه و انتخاب از میان تعداد زیادی رستوران، محکم‌شدن جای پای پلتفرم‌ها ممکن است منجر به سوءاستفاده آن‌ها از موقعیت مسلط خود شود.
به‌عنوان‌مثال، بازار سفارش آنلاین غذا در ایران با رقابت چندین پلتفرم شروع شد. اما در حال حاضر در اغلب شهرهای ایران تنها یک گزینه برجسته به‌عنوان پلتفرم سفارش آنلاین غذا وجود دارد. در انتهای سال ۱۳۹۸ پلتفرم چیلیوری به‌عنوان آخرین رقیب جدی اسنپ‌فود، پیش از توقف فعالیت خود از قراردادهای انحصاری به‌عنوان دلیل اصلی عدم امکان رقابت در این بازار نام برد. این روزها نیز با واردشدن بازیگران مختلف به این بازار، بایستی به یاد داشته باشیم که یکی از لوازم شکل‌گیری رقابت پایدار به سود مشتریان، جلوگیری از سوءاستفاده پلتفرم‌های مسلط از قدرت خود برای تحمیل شرایط انحصاری به دیگر بازیگران است؛ چه قراردادهای انحصاری که چیلیوری در سال ۱۳۹۸ به آن اشاره کرد و چه قراردادهای پیچیده‌تر نظیر قراردادهای مورداستفاده شرکت ویزا در آمریکا.
دیدگاهتان را بنویسید